Pałac Targoszyn

W północnej części Wzgórz Strzegomskich położony jest Targoszyn, w którym zachował się neorenesansowy pałac z XVIII w. rodu von Richthofen. Ten stary ród szlachecki był w posiadaniu majątku do 1945 r.

Wieś istniała już w 1311 i była lokowana przypuszczalnie przez Berolda, którą Otto Seitsch przekazał klasztorowi cystersów w Krzeszowie, a dotację potwierdził w 1316 roku Henryk Dittmansdorf.

Pierwsza pisemna wzmianka o Targoszynie pochodzi z 1335 r., kiedy Śląsk przeszedł pod koronę czeską. Wówczas nuncjusz papieski Gelhardus umieścił w swoim spisie dziesięcin kościół parafialny pod wezwaniem św. Katarzyny (w późniejszym okresie św. Jadwigi).

Z 1374 r. pochodzi drugi najstarszy przekaz o Targoszynie. Wymieniany jest w tym roku Mikołaj (Nikolaus) Czyras, który sprzedaje pewnemu wiktorianinowi z wrocławskiej katedry dobra Beroldisdorf w dystrykcie jaworskim za 10 marek rocznego czynszu.

Targoszyńskie dobra przez wieki były w posiadaniu wielu różnych właścicieli. Pierwszym lennikiem był Diprand von Bock (lub Pock) od 1389 do 1626 roku. Wymieniany jest on jeszcze jako właściciel w 1637 r. Następnie jako właścicieli mniejszego dobra po drugiej stronie wiejskich błoni, wymienia się ród von Waldau (lub Waldaw) od 1391 r. do 1616 r. W 1570 r. mniejszą posiadłość połączono z większą. Właścicielem tych dóbr w latach 1652-1662 został Hans Georg von Schliebitz. W 1661 r. jako właściciela części tutejszych gruntów wymienia się także Hansa Abrahama von Spillera. Od 1662 r. targoszyński majątek należał do Georga Friedricha von Zedlitz (lub Sedlitz), który pozostał tu do 1688 r. Następnym właścicielem w latach 1711-1720 był Julius August von Bothmar (lub Bothmer), a po nim Hans Georg von Sabisch (lub Säbisch). Dnia 22 sierpnia 1726 r. cesarz Karol VI w Wiedniu nadał Hansowi Georgowi von Sabisch wolne grunty targoszyńskie pod uprawę zboża, ubój bydła i wyszynk soli. Jego następcą był Hans George Banner (lub Bauer) i baron vont Bothmar, szambelan królewski od 1740 do 1769 r.

Dnia 20 stycznia 1771 r. Targoszyn został zakupiony przez Karola Ludwika von Richthofena od poprzednich właścicieli. Ostatnią właścicielką była baronowa Luiza von Richthofen, która została pozbawiona majątku po II wojnie światowej.

Według archiwum rodu von Richthofen z II poł. XVIII w. syn Karola Ludwika von Richthofena, baron Karl Andreas Samuel von Richtofen zlecił wybudowanie rezydencji po 1765 r. Brakuje informacji o tej budowli. Wiadomo jedynie, że pałac był usytuowany nieco bliżej głównej ulicy oraz, że można było z niego podziwiać Karkonosze. Wielkością miał dorównywać drugiej rezydencji, którą wybudowano po pożarze pierwszej w 1884 r. Spaliły się wówczas również zabudowania folwarczne: stajnia, obora i stodoła. W 1897 r. na polecenie ówczesnego właściciela majątku barona Manfreda von Richthofena (stryja bardziej znanego imiennika, tj. „Czerwonego Barona”) oraz jego żony baronowej Luziy, wzniesiono nowy pałac, który w niezmienionej postaci przetrwał do dnia dzisiejszego. Nową rezydencję usytuowali w głębi istniejącego już wówczas parku. Architektem był Beck.

Przypałacowy park w Targoszynie rozciąga się na 12 ha. Rośnie w nim wiele ciekawych okazów drzew liściastych. Został on założony w połowie XIX w., a jego autorem był znany architekt krajobrazu Eduard Petzold.

Najstarszym drzewem w parku jest około 300-letni platan klonolistny. Rośnie tu również wiele buków czerwonolistnych, klonów zwyczajnych, grabów pospolitych, dębów czerwonych, klonów jawor oraz srebrzystych. W parku znajdziemy też drzewa iglaste, m.in. jodłę jednobarwną.

Wkraczający do Targoszyna radzieccy żołnierze rozpoczęli plądrowanie całej wsi. Pałac rozszabrowali, wynieśli cały sprzęt, a na koniec go zdewastowali. Z tego względu nie zachowały się żadne pamiątki pałacowe ani elementy jego wyposażenia. Jedyna pamiątka pochodzi od ostatniego właściciela Manfreda von Richthofena. Jest to tablica z herbem barona, którą przechowuje rodzina Richthofenów.

Ostatnia właścicielka baronowa Luiza von Richthofen jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Targoszyna, przeniosła się do budynku mieszkalnego w folwarku. Została oszczędzona przez żołnierzy radzieckich prawdopodobnie ze względu na podeszły wiek. W późniejszym okresie została przeniesiona do mieszkania, które znajdowała się w pierwszym budynku przy drodze do Rogoźnicy. Żołnierze zainteresowali się natomiast jej ordynanską, która była podobno bardzo urodziwą kobietą. Została zgwałcona i poniżona. Ta sama tragedia dotknęła inne mieszkanki wsi.

Żołnierze radzieccy kwaterowali w pałacu prawdopodobnie aż do 1961 lub 1962 r. W budynkach folwarcznych umieszczono PGR.

W latach 1962-1964 pałac przeszedł remont i został zaadaptowany na biura Zakładu Doświadczalnego Wojewódzkiego Ośrodka Postępu Rolniczego oraz mieszkania jego pracowników zakładu. Kolejny remont pałacu przeprowadzono w 1985 r. Zajęto się wówczas elewacją. Pałac i sąsiednie budynki nadal funkcjonowały jako biura i mieszkania. W parku co roku organizowano plenery malarskie.

Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa przejęła majątek w latach 90. XX w. Nie przeprowadzono wówczas potrzebnych remontów. Pałac był słabo zabezpieczony co spodowowało jego dewastację.

W 2001 r. obiekt przejął Urząd Gminy w Mściwojowie. Pałac i jego całe otoczenie wymagał pilnego remontu. Wówczas gmina podpisała umowę z Stowarzyszeniem na Rzecz Promocji Dolnego Śląska, na mocy której Stowarzyszenie miało realizować w pałacu przedsięwzięcie pod nazwą Centrum Kultury, Edukacji i Promocji „Dom Śląski”. Organizowano m.in. cykliczne zajęcia ceramiczno-malarskie dla dzieci i młodzieży, a na terenie parku odbywały się Międzynarodowe Zawody Sportowo-Pożarnicze oraz Międzynarodowy Plener Malarski. Niestety brak konsekwencji sprawił, że w 2009 r. pałac został opuszczony. Nadal był jednak w dość dobrym stanie.

Od 2020 r. pałac jest główną siedzibą Fundacji Marysieńka, której celem jest przywrócenie kompleksowi dawnej świetności.

Rodzina ta wywodzi się z niewielkiego miasteczka Bernau w Niemczech, położonego na terenie landu Brandenburgia.

Na Śląsku ród ten pojawił się na początku XVIII w. wraz z nabyciem dóbr Snowidza i Rusko koło Jaroszowa. Richthofenowie zasłużyli się bardzo regionowi. Przyczynili się do jego rozwoju i funkcjonowania. Byli fundatorami szkół czy fabryk (m. in. cukrowni w Goczałkowie czy mleczarni w Mierczycach). Zajmowali się również rolnictwem i działalnością charytatywną. Piastowali urzędy państwowe, byli deputowanymi do parlamentu, podróżnikami, uczonymi oraz żołnierzami (członkowie rodu służyli głównie w formacjach lotniczych) czy nawet duchownymi. Z racji tego, iż brali udział we wszystkich zmaganiach militarnych dawnych Prus i Niemiec, zyskali szacunek, chwałę i wizerunek niezłomnych patriotów. Podczas agresji pruskiej na Śląsk w 1740 r. rodzina von Richthofenów przebywająca wówczas na Śląsku poparła agresję i w zamian od pruskiego monarchy Fryderyka Wielkiego w 1741 r. otrzymali tytuł barona. Od tego momentu męska część rodu nosiła przydomek Freiherr, natomiast żeńska Freifrau. I chociaż rodzina von Richthofenów posiadała swoje włości także w innych częściach ówczesnych Niemiec, to właśnie Dolny Śląsk stał się ich główną siedzibą (należały do nich m. in. majątki w Targoszynie, Snowidzy, Mierczycach, Rogoźnicy, Goczałkowie, Stanowicach, Damianowie, Sichowie, Bartoszówku).

Owe ciemne karty historii rodu von Richthofen dotyczą II wojny światowej. Wielu członków rodu w latach 1939-1945 służyło w hitlerowskiej armii. Wielu z nich poległo. Byli to często ludzie bardzo młodzi, którzy nie zdążyli jeszcze wejść w dorosłe życie.

Najciemniejszą historią związaną z tą rodziną jest fakt wydzierżawienia działki pod obóz koncetracyjny KL Gross Rosen przez ówczesnego właściciela rogoźnickiego majątku Georga von Richthofena oraz używania prochów spalonych więźniów do celów gospodarczych (aczkolwiek brak jest dowodów, by Georg był w to wtajemniczony). Podobno jego rodzina nie wybaczyła mu tego czynu aż do dnia jego śmierci w 1950 r.

Z samym Targoszynem związana jest z kolei historia feldmarszałka Wolframa von Richthofena (1895-1945), który był bratankiem ostatniego właściciela majątku, a zarazem jego przybranym synem. Pochodził on z Bartoszówka. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej adoptowali go bezdzietni Manfred i Luiza von Richthofen. Czyniąc go swoim synem, uczynili go jednocześnie pełnomocnikiem swojego majątku. Wolfram był hitlerowskim lotnikiem, który m.in. w latach 1936-1939 brał czynny udział w wojnie domowej w Hiszpanii jako szef sztabu generalnego sławetnego "Legionu Condor" czy we wrześniu 1939 r. jego eskadry brały udział w agresji na Polskę , a następnie w oblężeniu Warszawy, kiedy to w sposób znaczący przyczyniły się do jej kapitulacji.

Z rodu von Richthofen pochodził również słynny „Czerwony Baron” - Manfred von Richthofen. Nie był bezpośrednio spokrewniony z właścicielami Targoszyna, aczkolwiek pochodził z tej samej linii rodowej.

Po zakończeniu wojny rodzina von Richthofenów przeniosła się do Niemiec, gdzie do dzisiejszego dnia obecna jest w życiu publicznym zajmując się m. in. działalnością charytatywną.

Podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648) wybuchała także epidemia w 1633 r. Pisał o niej ówczesny burmistrz Jaworowa i pan na Targoszynie Georg von Bock. Była to plaga zgonów, która zebrała tak wielkie żniwa, że zmarłych chowano w masowych grobach. Jeden z takich masowych grobów znajduje się w Targoszynie, w pobliżu dworca kolejowego na trasie wiodącej do Rogoźnicy.

W 1702 r. w okolicach Targoszyna miała miejsce wielka powódź, którą uznano za klęskę żywiołową. Przez ówczesnych była nazywana „śląskim przypływem”.

W 1776 r. Targoszyn i okolice nawiedziła plaga wróbli. Król pruski Fryderyk wydał wówczas oryginalny edykt. Przekonany o szkodliwej działalności wróbli nakazał dostarczanie przez mieszkańców do majątków, w zależności od stanu, po 4-12 głów wróbli w dniu św. Marcina. W razie niewywiązania się z obowiązku należało wpłacić po 1 grosiku od głowy na rzecz ubogich.

• Zbigniew Kreska, Karta Biała, 1991, www.zabytek.pl
• Ewidencja parkowa, www.zabytek.pl
• Andrzej Wojciech Przytulecki, Historia Targoszyna, dostęp online, Wrocław 2004
• www.marysienka.org
• Agnieszka Szydłowska – Szczecińska, Gmina Mściwój, dostęp online.

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia: 

• Tomasz Michalewski, 2023, Fundacja Marysieńka